موسوعه «التمهید فی علوم القرآن» - اثر گرانسنگ آیت الله محمدهادی معرفت - گسترده‌ترین منبع علوم قرآنی عصر حاضر به شمار می‌رود که مباحث مختلف علوم قرآنی را با تفصیل نسبی به بحث گذاشته است.

محمدهادی معرفت از دانش‌آموختگان حوزه علمیه کربلا، نجف و قم و از شاگردان آیت الله خویی در فقه و اصول است. او افزون بر فقه و اصول توان خود را در تفسیر و علوم قرآن هزینه کرد و در مجموع چهره قرآنی او بر جنبه فقه و اصولیش چیره شد. غالب آثار برجای مانده از وی مربوط به حوزه علوم قرآن و تفسیر است.

التمهید با رویکردی متفاوت در حقیقت حلقه واسطی است بین منابع گذشته و پژوهش‌های پسین که غالب آن‌ها به صورت تک‌نگاری‌ و یا موسوعه‌هایی با اختصاص به برخی مباحث بروز و ظهور یافتند. غالب پژوهش‌های معاصر و پسین از التمهید، تحقیقات این کتاب را نردبان ترقی خود قرار داده، با نقد و تحقیق و تکمیل مطالب این کتاب، مسیر تعالی را بر خود هموار ساختند. موسوعه التمهید در قالب‌های گوناگون و به صورت تک‌نگاری در برخی موضوعات عرضه شده و مورد استفاده عموم پژوهشگران قرآنی حوزوی و دانشگاهی قرار گرفته است. در باره این کتاب سخن بسیار است و ما با توجه به ضیق مجال ناگزیریم به اختصار و از جوانب گوناگون به معرفی این کتاب بپردازیم.

«التمهید فى علوم القرآن» بر اساس نام آن مقدمه‌ای در علوم قرآن است لیکن توضیحات مؤلف و بررسی کتاب نشان می‌دهد که کتاب نمی‌تواند مقدمه‌ای بر علوم قرآن باشد بلکه مقدمه‏اى برای تفسیر الوسیط است؛ تفسیرى که مؤلف درصدد نگارش آن بوده است.

این کتاب ابتدا در شش جلد منتشر شده بود، لیکن به سفارش مؤلف کتاب‏هاى التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب، صیانة القرآن من التحریف، و شبهات و ردود نیز بدان افزوده و تحت عنوان موسوعه منتشر شد.

موسوعه التمهید فی علوم القرآن با ویرایش جدید منتشر شده که در برخی مجلدات (مانند جلد سوم) اضافات قابل توجهی را شامل است ولی متأسفانه مؤسسه التمهید توضیح روشنی در باره چگونگی ویرایش جدید و میزان آن،‌ و نیز چگونه فراهم شدن آن و چگونگی نظارت مؤلف بر آن ارائه نکرده است و به نظر می‌رسد یادداشت‌های مؤلف در موضوع‌های مختلف به التمهید اضافه شده است و ویرایش محتوایی – به معنای تغییر آرا و دخل و تصرف در متن – اتفاق نیفتاده است. ضمناً گویا ویرایش جدید پس از درگذشت مؤلف انجام شده و از این رو منعکس کننده همه آرای جدید مؤلف نیز نیست؛ زیرا در برخی موضوع‌ها، مانند مسئله جمع قرآن، به گفته برخی شاگردان تغییراتی اساسی در دیدگاه مؤلف رخ داده بوده که در ویرایش جدید منعکس نشده است؛ بنابراین ویرایش جدید تنها بر اساس نوشته‌جات مکتوب بوده و قابل استناد بوده است.

ه/1. ساختار کتاب

موسوعه التمهید مشتمل بر ده جزء است با ساختار ذیل:

جلد اول مشتمل بر وحی‌شناسی و نزول قرآن است و نزول قرآن شامل تاریخ قرآن و مباحث زیرمجموعه آن نیز می‌شود.

جلد دوم مشتمل بر مباحث قرائات و ناسخ و منسوخ است.

جلد سوم مشتمل بر محکم و متشابه و برخی مباحث کلامی مانند بداء و تنزیه‌ الانبیاء است. در این جلد حدود 30 صفحه مباحث نظری شامل محکم، متشابه و تأویل است و حدود 30 صفحه نیز به معرفی فرق مذاهب کلامی و نحوه تعامل آن‌ها با آیات متشابه و کژفهمی‌های آن‌ها می‌پردازد. سپس در ادامه به نمونه‌هایی از آیات متشابه پرداخته و با تنزیه الانبیاء به پایان می‌برد؛ از این رو می‌توان بسیاری از مباحث این جلد را مصداق خروج از دایره علوم قرآن و ورود به معارف قرآن – بر اساس تعریف نویسنده – تلقی کرد.

جلد چهارم تا ششم نیز به اعجاز قرآن اختصاص دارد. جلد چهارم مشتمل بر برخی مباحث نظری مانند نظریه صرفه، دیدگاه‌ها و آراء در باره وجوه اعجاز قرآن، معارضات، و مانند این‌هاست.

جلد پنجم به اعجاز بیانی قرآن اختصاص یافته است.

جلد ششم به اعجاز علمی و تشریعی اختصاص دارد.

جلد هفتم به شبهات و ردود پرداخته که به لحاظ ساختاری قابل توزیع در مباحث مختلف است، ولی به لحاظ شبهه بودن و با این وجه اشتراک و با ملاحظه این‌که پیش‌تر مستقل منتشر شده بوده، در یک جلد مستقل قرار گرفته است. این کتاب پنج باب دارد که عبارت‌اند از: آیا قرآن از مصادر اخذ شده است؟ (وحی‌شناسی)؛ قرآن و فرهنگ زمانه (وحی‌شناسی)؛ اختلاف و تناقض‌نماها در قرآن (اعجاز قرآن)؛ مخالفت قرآن با علم و تاریخ (اعجاز قرآن)؛ قصص قرآن در بستر تحقیق (اعجاز قرآن).

جلد هشتم مشتمل بر مباحث مربوط به تحریف‌ناپذیری قرآن است.

و جلد نهم و دهم مشتمل بر تاریخ تفاسیر و مفسران است. در جلد هشتم به ترجمه قرآن و تفسیر و تأویل و برخی مباحث نظری نیز پرداخته شده است.

ه/2. نوآوری‌های التمهید

دانش‌ها هیچ‌گاه به انتها نمی‌رسند و با تلاش پژوهشگران و محققان رو به سوی کمال دارند. علوم قرآن نیز از این قاعده مستثنی‌ نیست و استاد معرفت نیز متناسب با تلاش‌هایش در ارتقای این دانش سهمی دارد. یکی از محققان در باره نوآوری‌های التمهید آورده است:‌ «گردونه علوم قرآن در بسیاری از آثار اهل سنت روندی تکراری یافته است و آیندگان، سخن گذشتگان را با همان مثال‌ها و گاه با همان عبارات و جملات باز می‌گویند. آثار تحول‌آفرین و نوآور اندک است. استاد آیت الله معرفت با افزودن مکتب اهل بیت ع و مبانی و روشن‌نگری‌های برخاسته از آن، تحولی تازه آفریدند و مطالعات قرآنی را گامی به جلو بردند. نشان دادن خطاها و لغزش‌هایی که در بیان و بنان دیگر عالمان و نویسندگان واقع شده و ارائه پیشنهادات تازه و مستدل برای حل و فصل برخی مسائل قرآنی، از جمله نوآوری‌های التمهید است. (مانند: التمهید (ویرایش قدیم)، ج1، ص 169 [آیات مستثنیات] و ج2، ص 117 [القراءات بین الصحة و الشذوذ] و ص 143)».[1]

محقق دیگری نیز ویژگی‌ها و نوآوری‌های التمهید را این‌گونه بیان داشته است:

«1. تدارک فقدان موسوعه قرآنى شیعه؛

2. تبیین جایگاه و نقش شیعه در عرصه علوم قرآنى؛ فقدان کتاب جامعى در زمینه علوم قرآن باعث شده بود در عموم کتاب‏هاى عالمان اهل سنت در این زمینه یا از شیعه و خدمات آن در عرصه علوم قرآن یاد نمى‏شد یا اگر هم‏ یاد مى‏شد، نسبت‏ها و تهمت‏هاى ناروا نظیر تهمت تحریف به شیعه نسبت داده مى‏شد. اما با تدوین کتاب‏ التمهید در کنار ترسیم جایگاه شیعه در این زمینه، بسیارى از سوء تفاهم‏ها و یا تهمت‏ها از دامن تشیع پیراسته شد. نظیر آنکه ایشان با تأکید بر درستى قرائت حفص منطبق با قرائت متواتر مسلمانان، انتساب شیعه به داشتن قرآن خاص با قرائت ویژه اهل بیت (ع) را مردود ساخته است.[2]

3. گستره و عمق قابل توجه مباحث علوم قرآنى؛ گرچه در کتابى همچون‏ الاتقان‏ هشتاد نوع از علوم قرآنى آمده است، اما التمهید به‏رغم محدودیت مباحث از سه جهت بر الاتقان امتیاز دارد:

الف) در کتاب‏ الاتقان‏ بر آحاد مسائل علوم قرآنى نظیر «اول ما نزل» علم اطلاق شده، در حالى که در کتاب‏ التمهید مجموعه این دست از مباحث ذیل تاریخ قرآن آمده است.

ب) شمارى از مباحث ارائه شده در کتاب‏هایى همچون‏ البرهان‏ و الاتقان‏ جزو مباحث ادبى صرف و خارج از مباحث علوم قرآنى به حساب مى‏آیند.

ج) مباحث ارائه شده در التمهید از گستره و عمق زیادى برخوردار است؛ گاه مبحثى همچون محکم و متشابه یک جلد ضخیم از کتاب را به خود اختصاص داده یا مبحث اعجاز قرآن سه جلد کتاب را در برگرفته است. این امر نشانگر گستردگى و عمق مباحث در التمهید است.

4. اهتمام به آراى مختلف صاحب‏نظران؛ 

برای آگاهی از ادامه بحث به آدرس ذیل بروید:

https://javahery.blogfa.com/post/792/828)-%d9%86%d9%82%d8%af-%d9%88-%d8%a8%d8%b1%d8%b1%d8%b3%db%8c-%d8%a7%d9%84%d8%aa%d9%85%d9%87%db%8c%d8%af-%d9%81%db%8c-%d8%b9%d9%84%d9%88%d9%85-%d8%a7%d9%84%d9%82%d8%b1%d8%a2%d9%86-1

[1] . «التمهید و جایگاه آن در میان آثار قرآن‌پژوهی»، خرقانی، مجله تخصصی الهیات و حقوق، شماره 26، ص 171..

[2] . ر. ک: التمهید فى علوم القرآن، معرفت، ج 2، ص 238. مبحث«صلة الشیعة بالقرآن الوثیقة».

[3] . معرفت قرآنى (انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى)، به کوشش نصیری، ج‏3، ص 86- 87 (با اختصار و ویرایش اندک).

[4] . التمهید، ج10، ص 20 و 287.

[5] . همان، ج10، ص 32 و ج9، ص 205

[6] . همان، ج 9، ص 269 و ج10، ص 494.

[7] .برای نمونه: لون علمی، لون ادبی اجتماعی، لون سیاسی، لون عقلی:‌ همان، ج 10، ص 484- 485 و ص 18 و ص 288.

[8] . همان، ج 10، ص 21.

[9] . همان، ج 10، ص 18 و 13 و 23 و 525.

[10] . ر.ک: همان، ج10، ص 288.

[11] . ر.ک: همان، ج10، ص 521- 525.

[12] . ر.ک: پژوهشی در تفسیرپژوهی قرآن، جلیلی سنزیقی، ص 238.

[13] . ر.ک: همان، ص 229.

[14] . همان.

[15]. تفسیر الطبرى، ج 1، ص 15.

[16] . التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج‏2، ص 99.

[17] . جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، ج 1، ص 15.