یادداشت‌‌های جواهری

 

بازخوانی مبانی تفسیر قرآن

محمدرضا صفوی

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (مرکز فرهنگ و معارف قرآن)

بخش اول: مفاهیم 

بخش دوم: مبادی تفسیر قرآن 

مبادی از نظر مؤلف قضایایی است که اثبات و نفی آن‌ها در اقدام یا عدم اقدام به تفسیر اثر گذار است.

فصل اول: تفسیر پذیری قرآن

فصل دوم: امکان و جواز تفسیر

فصل سوم: حجیت ظواهر قرآن

برخی هرسه مورد را جزو مبانی (مبانی بعیده) و نه مبادی به شمار آورده‌اند که به تفاوت تعریف باز می‌گردد.

بخش سوم: مبانی تفسیر

فصل اول: ادبیات عرب

در این‌که ادبیات عرب از مبانی تفسیر به شمار می‌رود، هیچ شکی نیست لیکن در اختلافات نحوی نیز مؤلف می‌تواند و یا باید مبنایی اختیار کند؛ برای مثال، آیا تأکیدهای فراوان بار مفهومی دارد و یا صرفا زبانی است؟ این مسئله می‌تواند به اختیار یک مبنا بینجامد. بنابراین، کلیت ادبیات عرب جزو مبانی تفسیر است, لیکن خود ادبیات نیز مبانی زیر مجموعه‌ای دارد که مفسیر لازم است در باره آن‌ها اتخاد مبنا داشته باشد.

فصل دوم: اصول محاوره

            1. اسباب نزول

اسباب نزول در اصل کلی «فضای نزول» قرار دارد. فضای نزول و در مورد روایات فضای صدور جزو اصول محاوره است که در همه زبان‌ها و فرهنگ‌ها و ملت‌ها از گذشته تا کنون بر قرار بوده است. فضای نزول شامل اسباب نزول، مکان و زمان نزول و شرایط حاکم بر آن‌ دو, ویژگی‌های متکلم و مخاطب و حتی احوال شاهدان و مستمعان گفتگو و مانند این‌هاست.

            2. سنت و نقش آن در تفسیر قرآن

به نظر می‌رسد سنت جزو اصول محاوره نباشد, بلکه خود خدای متعال سنت را در مورد قرآن مفسر و حجت قرار داده است؛ بنابراین، جای آن خارج از اصول عقلایی محاوره است و باید ذیل عنوان کلی مبانی و از جهتی ذیل عنوان قواعد و قرائن تفسیری به بحث گذاشته شود.

            3. نقش عقل در تفسیر قرآن

احکام عقل بدیهی و نیز عقل تحلیلی در بین اصول دیگر محاوره را می‌توان جزو اصول عقلایی محاوره بر شمار آورد, لیکن قواعد فلسفی عقلی که به صورت متعارف از دایره محاوره مردم بیرون است, به نظر خارج از اصول عقلایی محاوره است و باید جزو قرائن تفسیری به بحث گذاشته شود و البته کلیت آن می‌تواند جزو مبانی تفسیری به شمار آید.‌

            4.ویژگی‌های متکلم, قرینه‌ای بر مراد او

            5. ویژگی‌های مخاطب, قرینه‌ای بر مراد متکلم

به نظر می‌رسد این دو جزو فضای نزول باشد که در این فرض نمی‌تواند قسیم و در کنار اسباب نزول قرار گیرد.

            6. نقش آیات در تفسیر قرآن (قرآن در قرآن)

مردم در محاوره خود به سخنان گذشته خود و طرف مقابل توجه ضمنی دارند؛ مثلاً‌ اگر کسی همواره از جریانی بدگویی می‌کرده و فی الحال در حال تمجید از آن جریان است، گفته‌ها و موضع‌گیری‌های پیشینی گوینده در ذهن مخاطب ایجاد سؤال می‌کند و حالت انکاری در ذهن او شکل می‌دهد که نتیجه اعمال قرینه سخنان پیشینی او است؛ در مورد قرآن نیز چنین است و بنابراین, آیات می‌توانند قرینه تفسیر یکدیگر به شمار آیند و از این حیث جزو اصول عقلایی محاوره است.

تذکر1: بین قواعد و مبانی مرز مشخص و تعریف‌شده و متفق‌علیهی وجود ندارد و از این رو گاه قاعده‌ای جزو مبانی است و گاه چنین نیست و از این رو باید قواعد را یک یک بررسی نمود.

تذکر 2: این کتاب به لحاظ محتوا چالش‌هایی دارد که ارزیاب کتاب و گروه علمی مربوط شایسته ندیده‌اند مخاطب بدون توجه به آن چالش‌ها کتاب را بخواند؛ از این رو آن‌ها را فهرست کرده و ناشر نظریات ارزیاب را در قالب حدود 30 صفحه به کتاب پیوست و همزمان منتشر کرده است تا مخاطبان با دید باز کتاب را بخوانند. ( صص 443- 471)