•
1. اصل در نماز تمام است مگر این که ثابت شود شخص مسافر است.
2. تا صدسال پیش وسیله نقلیه غالب الاغ، اسب و شتر بود و واحد زمانی و مکانی در غالب موارد فرقی نمی‌کرد، ولی تغییر وسائل نقلیه در دوران حاضر باعث جدی شدن طرح این مسئله شده است؛ از این رو با توجه به این که غالب فتاوای علمای پیشین ناظر به عدم فرق واحدهای زمانی و مکانی بوده، به باور نگارنده نمی‌توان در این مسئله به شهرت استناد کرد؛ البته اگر به آن قائل باشیم.
3. بحث ما صرفاً فقهی و طلبگی است و خوانندگان وظیفه دارند به مرجع تقلید خود رجوع کنند.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 65
مقیاس شرعى سفر، مکانى یا زمانى
آیه اللّه سید کاظم حائرى
چکیده:
واحد مکانى «هشت فرسخ» یا واحد زمانى «طول یک روز» کدام یک مقیاس شرعى سفر است؟ نویسنده با بررسى سه دسته از روایات در این زمینه ابتدا به بیان هشت روایتى مى‌پردازد که مقدار فاصله مکانى از وطن را ملاک قرار مى‌دهند و آن را دو برید، معادل هشت فرسخ یا بیست و چهار میل نشان مى‌دهد.
در گروه دوم، روایاتى را مى‌آورد که دال بر مقیاس زمانى براى طول سفر هستند.
گروه سوم، روایاتى است که طول مسیر و طول زمان را همزمان مقیاس قرار داده‌اند. نویسنده در نهایت، جمع بین روایات را مد نظر قرار داده و بر این باور است که مقدار مکانى هشت فرسخ، مقیاس واقعى طول سفر است و چون در گذشته تعیین فرسخ با علایم میل، رایج نبوده، از این رو در روایات از مدت زمان سیر به عنوان اماره‌اى براى اندازه‌گیرى مسافت استفاده شده است
. کلید واژگان: سفر؛ تقصیر نماز؛ افطار روزه؛ برید؛ فرسخ؛ میل؛ روز.
آیا مسافت شرعى در سفر از نظر مقدار طولى و مکانى، همان مسافت شناخته شده در دوران نصوص است
یا با توجه به تفاوت وسایل نقلی? سفر در زمان‌هاى مختلف، مقدار
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 66
این مسافت نیز متفاوت مى‌شود؟
گفته مى‌شود هم? روایاتى که در تعیین مسافت وارد شده است، مقدار مسافت را با واحد طولى، مانند هشت فرسخ یا بیست و چهار میل، تعیین نکرده است تا بگوییم این مقدار با تغییر زمان یا تغییر وسایل نقلیه، تغییر مى‌کند، بلکه روایات مزبور با تعبیرهاى مختلفى وارد شده است که مى‌توان آن را در سه دسته خلاصه کرد:
دسته اوّل: تعیین مسافت با واحد طولى
یا به عبارتى با مقدار فاصل? مکانى از وطن، مانند:
1. صحیحه عبداللّ?ه بن یحیى کاهلى: «انّه سمع الصادق (ع) یقول فی التقصیر فی الصلاة: برید فی برید أربعة و عشرون میلًا؛ «1»
از امام صادق (ع) شنیده شد که در باره کوتاه شدن نماز فرمود: یک برید در یک برید، یعنى بیست و چهار میل».
این روایت در نقل شیخ «2» چنین است، اما در نقل صدوق این اضافه را دارد:
ثمّ قال: کان أبی (ع) یقول
: إنّ التقصیر لم یوضع على البغلة السفواء و الدابّة الناجیة [توضیح: یعنی تقصیر بر قاطر تندرو یا ماشین دوران ما گذاشته نشده و ملاک زمان حرکت شتر است. پس اگر کسی با ماشین حرکت کند مشمول تقصیر در نماز نیست] و انّما وضع على سیر القطار «3»؛
پدرم فرمود: در کوتاه شدن نماز، قاطر تندرو یا حیوان سریع السیر ملاک نیست، بلکه ملاک حرکت قطار شتران است».
در سند این حدیث شخص ضعیفى وجود ندارد تا از عمل به حدیث بازمانیم، مگر عبداللّ?ه کاهلى که براى اعتماد به وى، نقل بزنطى از او کفایت مى‌کند. به علاوه آنکه نجاشى گفته است: «عبداللّ?ه چهره‌اى سرشناس نزد ابى الحسن (ع) بود». «4»
2. روایت فضل بن شاذان از امام رضا (ع) که در نامه‌اى به مأمون فرمود [توضیح: چنان که خواهیم گفت، امام رضا ع در دورانی بود که مسیرها را بر حسب حرکت شتر علامت‌گذاری کرده بودند]:
______________________________
(1). وسائل الشیعه، ج 8، ص 452، باب 1 از ابواب صلاة المسافر، ح 3.
(2). استبصار، ج 1، ص 223، حدیث 2787.
(3). من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 436، ح 1268.
(4). رجال النجاشی، ص 221.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 67
و التقصیر فی ثمانیة فراسخ و مازاد، و إذا قصّرت أُفطرت؛ «1»
نماز در هشت فرسخ و بیش از آن کوتاه مى‌شود و زمانى که نماز کوتاه باشد روزه نیز افطار مى‌شود.»
اشکال سند در این حدیث همان اشکالى است که در اسانید صدوق به فضل بن شاذان وجود دارد.
3. روایت محمد بن مسلم از امام باقر (ع) از پدرشان از پیامبر (ص) که فرمود
: التقصیر یجب فی بریدین، «2»
نماز را در دو برید باید کوتاه خواند.
در سند این حدیث، على بن محمد بن قتیبه است؛ چون شیخ حرّ عاملى، این حدیث را از رجال کشّى از على بن محمد بن قتیبه از فضل بن شاذان از پدرش از تعدادى از یاران ما از محمد بن حکیم و از دیگران از محمد بن مسلم، روایت کرده است.
4. روایت عیص بن القاسم از ابى عبداللّ?ه (ع) که در بار? کوتاه شدن نماز فرمود «
: حدّه أربعة و عشرون میلًا؛ «3»
حدّ کوتاه شدن نماز، بیست و چهار میل است».
اشکال سندى در این حدیث، اشکال سند شیخ تا علی بن الحسن بن فضّال است؛ چون وسائل الشیعه این حدیث را از شیخ نقل کرده است و شیخ آن را به علیّ بن الحسن بن فضّال اسناد داده است. ولى آنچه در تهذیب «4» وجود دارد، حسن بن على بن فضّال است نه علیّ بن الحسن بن فضّال و طبق کتاب «الفهرست» «5» سند شیخ به حسن بن على بن فضّال صحیح است. اگر چه گمان مى‌رود آنچه در وسائل الشیعه آمده است صحیح باشد؛ زیرا
______________________________
(1). وسائل الشیعه، ج 8، ص 453، باب 1 از ابواب صلاة المسافر، ح 6.
(2). همان، ص 455، ح 17.
(3). همان، ص 454 و 455، ح 14.
(4). تهذیب الأحکام، ج 4، ص 221، ح 22، چاپ آخوندى.
(5). الفهرست، ص 97- 98، چاپ جامعه مدرسین.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 68
همین روایت در کتاب «استبصار» «1» با این عنوان آمده است: «احمد بن عبدون از على بن محمد بن الزبیر از علی بن الحسن بن فضّال ... به من خبر داده است.» و شیخ در مشایخ تهذیبش سندى به حسن بن على بن فضّال ندارد ولى به علىّ بن الحسن بن فضّال سند دارد.
5. صحیحه معاویة بن وهب:
«قال: قلت لابى عبداللّ?ه (ع): أدنى ما یقصّر فیه المسافر الصلاة؟ قال: برید ذاهباً و برید جائیاً «2»؛
به ابى عبداللّ?ه (ع) عرض کردم کمترین حدّى که مسافر باید نمازش را کوتاه بخواند چیست؟ فرمود: یک برید برود و برگردد.»
6. صحیح? زید الشحّام:
«قال: سمعت أباعبداللّ?ه یقول: یقصّر الرجل الصلاة فی مسیرة اثنى عشر میلًا «3»؛
از ابا عبداللّ?ه (ع) شنیدم که فرمود: مسافر باید نمازش را در مسیر دوازده میلى کوتاه بخواند.»
7. صحیحه زراره از ابى جعفر (ع) که فرمود
: التقصیر فی برید و البرید أربعة فراسخ؛ «4»
نماز در یک برید، کوتاه خوانده مى‌شود و برید چهار فرسخ است.»
8. صحیحه زراره:
«قال: سألت أبا عبداللّ?ه (ع) عن التقصیر، فقال: برید ذاهب و برید جائی «5»؛
از اباعبداللّ?ه (ع) در باره کوتاه شدن نماز پرسیدم، فرمود: در یک برید رفت و یک برید برگشت.»
روایات دیگرى مانند آن هم وجود دارد.
______________________________
(1). استبصار، ج 1، ص 223، ح 3788، چاپ آخوندى.
(2). وسائل الشیعه، ج 8، ص 456، باب 2 از ابواب صلاة المسافر، ح 2.
(3). همان، ح 3.
(4). همان، ح 1.
(5). همان، ص 461، ح 14.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 69
دسته دوم: با واحد زمانى تعیین مسافت کرده است؛
مانند:
1. روایت سعیدبن یسار با سندى که در سلسل? آن عمرو بن حفص یا عمربن حفص است:
«قال: سألت أباعبداللّ?ه (ع) عن الرجل یشیع أخاه فى شهر رمضان فیبلغ مسیرة یوم أومع رجل من إخوانه أیفطر أویصوم؟
قال (ع): یفطر «1»؛
از امام صادق (ع) در باره مردى که در ماه رمضان براى مشایعت برادرش بیرون مى‌رود و به مسیر یک روزه مى‌رسد و یا به همراه شخصى از برادرانش بیرون مى‌رود، پرسیدم که آیا افطار کند یا روزه بگیرد؟ فرمود: افطار کند.»
2. موثقه زراره از ابى جعفر (ع):
قال: قلت: الرجل یشیّع أخاه فی شهر رمضان الیوم و الیومین؟ قال: یفطر و یقضی ... «2»؛
گفتم: مردى در ماه رمضان براى مشایعت برادرش یک روز یا دو روز به راه مى‌افتد؟ فرمود: روزه‌اش را افطار مى‌کند و قضاى آن را به جا مى‌آورد.
دلالت دو حدیث مزبور بر واحد زمانى، دشوار است.
3. صحیحه على بن یقطین:
قال: سألت أبا الحسن الأوّل (ع) عن الرجل یخرج فى سفره «3»، قال (ع): یجب علیه التقصیر فی مسیرة یوم «4» و إن کان یدور فی عمله «5»؛
از امام کاظم (ع) در باره مردى که به سفر مى‌رود، پرسیدم. فرمود: براو واجب است که در مسیر یک روز، نماز را کوتاه بخواند، اگر چه این کار را تکرار کند.»
______________________________
(1). همان، ص 483- 484، باب 10 از ابواب صلاة المسافر، ح 7.
(2). همان، ص 484، ح 8.
(3). در نسخه وسائل الشیعه چنین است: یخرج فی سفره فى مسیرة یوم؛ براى سفر در مسیر یک روزه خارج مى‌شود.
(4). در نسخ? تهذیب (3: 209، ح 503): «إذا کان مسیره یوم؛ اگر در مسیر یک روز باشد» آمده است.
(5). و در نسخ? وسائل، ج 8، ص 455، باب 1 از ابواب صلاه المسافر، ح 16، چاپ آل البیت (ع) این عبارت اضافه شد: «فی مسیرة یوم؛ در مسیر یک روز».
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 70
اشکال این روایت آن است که با اخبارى که مى‌گوید اگر کسى سفر را تکرار کند باید نماز را کامل بخواند، معارض است. «1» [نقد: این اشکال اگر «إن کان یدور فی عمله» را به معنای تکرار عمل بگیریم یعنی کسی که شغلش سفر است، اشکال به جاست ولی اگر به معنای رفت و برگشت باشد نه تکرار سفر، اشکال وارد نیست و دست‌کم در برداشت مؤلف تصریح ندارد]
دسته سوم: روایاتى است که شامل هر دو واحد طولى و زمانى است،
به نحوى که گویا این دو واحد یکى هستند؛ یعنى مضمون این دسته از روایات به گونه‌اى است که شامل هر دو واحد مى‌شود؛ مانند:
1. موثقه سماعة: قال: سألته عن المسافر فی کم یقصّر الصلاة؟ فقال: فی مسیرة یوم و ذلک بریدان و هما ثمانیة فراسخ «2» [نقد: این روایت به صراحت بر مبنا و اصل بودن واحد زمانی دلالت دارد]؛
در باره مسافر از او پرسیدم که در چه مسافتى نماز کوتاه مى‌شود؟ فرمود: در مسیر یک روز که دو برید است و دو برید هشت فرسخ است.»
2. صحیحه ابى ایّوب از ابى عبداللّ?ه (ع): «قال سألته عن التقصیر، قال: فقال: فی بریدین أو بیاض یوم «3»؛
از امام (ع) در باره کوتاه شدن نماز پرسیدم، فرمود: در سفر به انداز? دو برید یا به انداز? روشنایى روز، نماز کوتاه است.»
3. صحیحه ابى بصیر: «قال: قلت لأبی عبداللّ?ه (ع): فی کم یقصّر الرجل؟ قال: فی بیاض یوم أو بریدین «4»؛
به امام صادق (ع) عرض کردم: در چه مسافتى نما زمسافر کوتاه است؟ فرمود: در مسافتى که در روشنایى روز طى شود یا به انداز? دو برید باشد.»
در زمان صدور این روایات، هیچ تعارض یا تصادمى بین واحد مکانى و واحد زمانى در ذهن خطور نمى‌کرد؛ زیرا هر دو واحد بر سیر شتران منطبق بوده است و در آن زمان حمل و نقل با شتر معمول‌تر و متداول‌تر از دیگر حیوانات تندرو یا کندروتر بوده است و
______________________________
(1). وسائل الشیعه، ج 8، ص 484- 488، ب 11 از ابواب صلاة المسافر.
(2). همان، ص 453، باب 1 از ابواب صلاة المسافر، ح 8.
(3). همان، ح 7.
(4). همان، ح 11.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 71
متعارف سیر شتر پیمودن هشت فرسخ در روشنایى روز بود. بنابراین مهم نبوده که مقیاس اصلى در تعیین مسافت، واحد زمانى باشد یا واحد مسافتى یا این که هر دو به یک مقیاس اشاره داشته باشند. [نقد: این مطلب تا صدسال پیش بر قرار بوده است بنابراین فتاوی علما در این باره و شهرت آنها به دلیل یکی بودن واحدها نمی‌تواند به ما کمکی کند]
ولى امروزه یکى از این دو مقیاس به حسب متعارف با مقیاس دیگر متفاوت است. اگر واحد طولى یا مکانى را معتبر بدانیم، این واحد همان است که از قبل بوده و معنى ندارد که این واحد روزى متبدّل و دگرگون گردد. اما اگر واحد زمانى را معتبر بدانیم و واحد مکانى و مسافتى را عنوان مشیر به واحد زمانى بدانیم در این فرض، واحد زمانى امروز نسبت به گذشته، یقیناً دگرگون شده است. امروزه هیچ کس- مگر در موارد بسیار نادر- با شتر مسافرت نمى‌کند و در حالت عادى با وسایل نقلیه جدید، مانند اتومبیل یا هواپیما یا کشتى سفر مى‌کنند. [نقد: حکمت تقصیر و واحد دگرگون نمی‌شود بلکه مقدار پیمایش مابه ازای آن دگرگون می‌شود.]
گامى در جمع بین روایات
در زمان حاضر میان این روایات تعارض ایجاد شده است. گفته مى‌شود: ممکن است در جمع میان این روایات به دسته چهارمى از روایات رجوع کنیم که ظهور در آن دارد که مقیاس اصلى، واحد زمانى است و تعیین مسافت به جهت مطابقت با واحد زمانى بوده است. به سخنى دیگر مى‌توان گفت این دسته از روایات بر روایات دیگر حکومت دارد.
این دسته از روایات در چند حدیث مصداق دارد از قبیل:
1. صحیحه عبداللّ?ه بن یحیى کاهلى که در دسته نخست طبق نقل شیخ طوسى «1» ذکرگردید و در آن آمده بود: «باطىّ مسافت یک برید دریک برید که بیست و چهار میل است، نماز کوتاه مى‌شود». بر اساس این نقل، روایت جزء دسته اوّل محسوب مى‌شود، اما در نقل صدوق در ذیل حدیث، این عبارت اضافه شده است که:
«کان أبی- علیه السلام- یقول انّ التقصیر لم یوضع على البغلة السفواء و الدابّة الناجیة و انّما وضع على سیر القطار». «2»
______________________________
(1). استبصار، ج 1، ص 223، ح 2787.
(2). من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 436، ح 1268.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 72
پدرم مى‌فرمود: کوتاه شدن نماز بر اساس سیر قاطر تندرو یا حیوان سریع السیر وضع نشده است، بلکه براساس سیر قطار شتران وضع شده است.
اگر مقیاس اصلى واحد مسافتى و مقدار، فاصله مکانى بوده است تفاوتى ندارد که سفر- طبق تعبیر روایت- با قافله شتران باشد یا با قاطر تندرو یا با حیوان سریع السیر یا با هواپیماهاى تیزرو در زمان ما. برید همان برید و میل همان میل و بیست و چهار فرسخ همان بیست و چهار فرسخ است بدون آن که وسیله سفر تأثیرى در آن داشته باشد. پس این که امام مى‌فرماید: «کوتاه شدن نماز براساس سیر قاطر تندرو یا حیوان سریع السیر وضع نشده است، بلکه براساس سیر قطار شتران وضع شده است» یعنى آن که مقیاس اصلى واحد زمانى یک روز است و چون قطار شتران در روشنایى روز بیست و چهار میل سیر مى‌کردند گفته‌ایم مسافتى که نماز در آن کوتاه مى‌شود بیست و چهار میل است.
پس اگر امروزه واحد زمانى با واحد مکانى اختلاف پیدا کرده است باید از واحد زمانى پیروى کنیم.
2. حدیث فضل بن شاذان که صدوق آن را با اسناد خود به فضل بن شاذان، روایت کرده است. این حدیث بدان صورت که در دسته نخست نقل کرده‌ایم جزء آن دسته محسوب مى‌شود، ولى صدوق با اسناد خود به فضل بن شاذان این روایت را از امام رضا (ع) این گونه نقل کرده است:
فضل مى‌گوید: از امام رضا (ع) شنیده‌ام که فرمود «
: انّما وجب التقصیر فی ثمانیة فراسخ لا أقلّ من ذلک ولا أکثر، لأنّ ثمانیة فراسخ مسیرة یوم للعامّة والقوافل و الأثقال فوجب التقصیر فی مسیرة یوم و لولم یجب فی مسیرة یوم لما وجب فی مسیرة ألف سنة و ذلک؛ لأنّ کلّ یوم یکون بعد هذا الیوم فإنّما هو نظیر هذا الیوم، فلولم یجب فی هذا الیوم لما یجب فی نظیره؛ إذ کان نظیره مثله لافرق بینهما»؛ «1»
کوتاه خواندن نماز در هشت فرسخ واجب است نه کمتر از آن ونه بیشتر؛ زیرا هشت فرسخ براى مردم و قافله‌ها و باربرها مسیر یک روز است و در مسیر یک روزه، نماز کوتاه مى‌شود. اگر در مسیر یک روزه نماز کوتاه نباشد در مسیر هزار
______________________________
(1). وسائل الشیعه، ج 8، ص 451، باب 1 از ابواب صلاة المسافر، ح 1.
مجله فقه اهل بیت علیهم السلام (فارسى)، ج50، ص: 73
ساله هم کوتاه نخواهد بود؛ زیرا هر روز بعدى نیز مانند روز قبلى است. اگر در روز اوّل کوتاه نیست در نظیر آن هم کوتاه نخواهد بود؛ زیرا نظیر روز اوّل، همانند همان روز اوّل است و فرقى بین آنها نیست.
3. در علل الشرایع «1» و عیون أخبارالرضا (ع) «2» این کلام اضافه گردیده است
: وقد یختلف المسیر فسیر البقر إنّما هو أربعة فراسخ و سیر الفرس عشرون فرسخاً و إنّما جعل مسیر یوم ثمانیة فراسخ؛ لأنّ ثمانیة فراسخ هو سیر الجمال و القوافل و هو الغالب على المسیر و هو أعظم السیر الذی یسیره الجمّالون و المکاریّون «3»؛
سرعت سیر مختلف است، سیر گاو چهار فرسخ و سیر اسب بیست فرسخ است. ازاین جهت مسیر یک روز هشت فرسخ تعیین شده که هشت فرسخ سیر شتر و کاروانهاست، اغلب چنین است و این بیشترین حد سیرى است که شترداران مى‌پیمایند.
آیا این عبارات بدان معنا نیست که مقیاس اصلى، واحد زمانى است و واحد طولى در پرتو واحد زمانى طرح شده است؟
ادامه در پست بعد